Photo by Yehuda Blum
קיין טענה האָב איך נישט צום רבונו של עולם, אָדער צום גורל, וואָס מײַנע זיידעס און באָבעס זענען געקומען אַהער נאָך לאַנג פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה, בין איך געבוירן געוואָרן אין אַ זיכערן אָרט און נישט געטיילט דעם גורל פֿון די קרובֿים וואָס זענען געבליבן אין מיזרח־אייראָפּע. נאָר נישט־געקוקט דערויף מיין איך, אַז מײַן נשמה איז אַן אייראָפּעיִשע, אַז אַ סך מאָל איז מיר היימישער אין פּאַריז, פּראָג, פּרעשבאָרג, וואַרשע ווי אין ניו־יאָרק אָדער וואַשינגטאָן.
וויל איך זיך אומקערן צו וואַרשע, וואָס וועגן דעם האָב איך נישט איין מאָל געשריבן. אַז ס׳קומען אַהער געסט פֿון אייראָפּע, בלײַבן זיי פֿאַרוווּנדערט, אויב נישט געפּלעפֿט, וואָס אַזוי פֿיל גאַסן דאָ טראָגן ציפֿערן און נישט קיין נעמען. „פֿיפֿטע עוועניו?! האַ?“ אין פּאַריז הייסט דאָך דער באַקאַנטסטער בולוואַר „שאַנז עליזיי“ (עליזישע פֿעלדער); אין וואַרשע — ירושלימער אַלעע, דער צענטער פֿונעם ערשטן ייִדישן ייִשובֿ אין דער שטאָט.
נישט נאָר דאָס, נאָר אין ניו־יאָרק, אַ שטייגער, טראָגן די גאַסן נעמען אָדער פֿון פֿאַרשמטקייטן פֿון אַמאָל (וואַשינגטאָן, דזשעפֿערסאָן, לינקאָלן) אָדער אפֿשר פֿון די געפֿאַלענע פֿונעם 11טן סעפּטעמבער. אין די פֿירשטעטלעך האָבן גאַסן נעמען פֿון סקאַרבאָווע ביימער — דעמב, טענענבוים, סאָסנע. אויב, אָבער, מע וויל זיך באַקענען מיט דער אָרטיקער היסטאָריע קען מען זיך גאַנץ ווייניק אָפּלערנען פֿון די גאַסן־נעמען.
אין אייראָפּע און ישׂראל בײַט מען די נעמען גאַנץ אָפֿט. אין איינער פֿון זײַנע הומאָרעסקעס האָט דער גרויסער סאַטיריקער אפֿרים קישון ע״ה, אַן אײַנוווינער פֿון תּל־אָבֿיבֿ, באַשריבן אַ וויזיט קיין ירושלים, וווּ ער בעט ייִדן אין גאַס, זיי זאָלן אים העלפֿן געפֿינען זײַנס אַ חבֿרס אַ דירה. האָט מען פֿון יעדער גאַס אויסגערעכנט דעם איצטיקן נאָמען מיט די צוויי פֿריִערדיקע. מיט אַזוי פֿיל נעמען איז אונדזער העלד, פֿאַרשטייט זיך, אין גאַנצן צעטומלט געוואָרן און זיך אומגעקערט קיין תּל־אָבֿיבֿ מיט גאָרנישט. דערפֿאַר, אָבער, קען מען זיך פֿון די נאָמען־בײַטענישן כאָטש עפּעס אויסלערנען.
אָט האָט מען מיטן קומען צו דער מאַכט פֿון קאָמוניסטן געגעבן אַ סך גאַסן נעמען נאָך זייערע העלדן. איז טשעכײַ געווען פֿול מיט גאַסן נאָכן ערשטן קאָמוניסטישן פּרעזידענט, קלעמענט גאָטוואַלד, און נאָך אַ געפֿאַלענעם זשורנאַליסט, יוליוס פֿוטשיק, ווי אויך נאָך דער רויטער אַרמיי און אַנדערע סאָוועטישע העלדן. ווי נאָר די קאָמוניסטן זענען אַראָפּ פֿון פֿערד האָט מען אַרויסגעוואָרפֿן זייערע נעמען אויך.
אין אַ שיינעם טאָג אין זומער 1990, עטלעכע חדשים נאָכן פֿאַלן פֿון דער בערלינער מויער, שטיי איך אינעם פּראָגער מעטראָ און וואַרט אויף אַ באַן. קומט צו מיר צו איינער און פֿרעגט מיך אויף אַ שטאַרק אַקצענטירטן ענגליש מיט וואָסער באַן קען מען אָנקומען אויף דער סטאַנציע „קאָסמאָנאַוטן“. כ׳האָב געווווּסט, אַז דעם נאָמען האָט מען שוין אָפּגעשאַפֿט, ענטפֿער איך אים: „נישטאָ אַזאַ סטאַנציע“. האָט ער זיך שיִער נישט צעוויינט: „אָבער כ׳מוז אָנקומען אַהין, און מע האָט מיר אָנגעזאָגט, אַז אַזוינס איז יאָ דאָ!“ האָב איך אים געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז די סטאַנציע טראָגט שוין אַ נײַעם נאָמען, נאָר כ׳בין נישט זיכער וואָס ער איז. האָב איך זיך נאָכגעפֿרעגט און זיך דערוווּסט דעם נײַעם נאָמען (וואָס כ׳האָב, אַגבֿ, שוין לאַנג פֿאַרגעסן). ווען כ׳האָב עס איבערגעגעבן דעם פֿרעמדן האָט ער מיר געזאָגט אַ דאַנק, אָבער מיט אַ פּנים פֿול חשד, אַזוי ווי כ׳וואָלט אים געוואָלט אָפּנאַרן.
נו, און וואַרשע? ס׳איז אַ מאָל שוין אויסגעקומען אָנצוּווײַזן, אַז טייל פֿאַרמלחמהדיקע ייִדישע גאַסן האָבן אָפֿט געטראָגן קריסטלעכע נעמען: באָניפֿראַטן, פֿראַנצישקאַנער, שוויענטאָיערסקאַ. אַפֿילו די וועלט־באַרימטע חסידישע שטאָט גער הייסט דאָך Góra Kalwaria, נאָכן ירושלימער באַרג וווּ יעזוס איז אפֿשר געקרייציקט געוואָרן. אָבער וואַרשע, נאָך מער אַפֿילו ווי אַנדערע פּוילישע שטעט, האָט אַ ים מיט טשיקאַווע נעמען. טייל נעמען זענען דאָ ביזן הײַנטיקן טאָג, אַנדערע זענען אַוועק מיט דער וועלט־מלחמה, אָבער טשיקאַווע זענען זיי. טייל האָבן אייגענע ייִדישע נעמען; אַנדערע טראָגן די פּוילישע נעמען אויף ייִדיש אויך.
למשל, נעמען נאָך חיות: ווילטשע (וואָלף), פּאַוויע (פּאַווע), גענשע (גאַנדז), קאַטשע (קאַטשקע), זשאַביע (זשאַבע), אָרלע (אָדלער), פּטאַשע (פֿויגל), סמאָטשע (פּיפּער־נאָטער), קאָזשע (ציג), ווראָניע (וואָראָנע).
נאָך מאַטעריאַלן: צעגלאַנע (ציגל; דאָרטן האָט געוווינט י.־ל. פּרץ, טראָגט הײַנט די גאַס זײַן נאָמען), קראָכמאַלנע (קראָכמאַל), כמיעלנע (האָפּן), סרעברנע (זילבער), זלאָטע (גאָלד), זשעלאַזנע (אײַזן; אויף מאַמע־לשון טאַקע „אײַזן־גאַס), גליניאַנע (ליים), סקוזשאַנע (לעדער), סאָלנע (זאַלציק; אויף ייִדיש „זאַלץ־גאַס“), מיאָדאָווע (האָניק, מעד; „מעד־גאַס“ אויף ייִדיש), זשיטניע (קאָרן), שענע (היי).
נאָך מלאָכות: קופּיעצקע (סוחר), רימאַרסקע (רימער, זאָטל־מאַכער), מלינאַרסקע (מילנער).
נאָך דער נאַטור: סאָסנאָווע (סאָסנע; יאָ, איין בוימנאָמען!), באַגנע (זומפּ).
נאָכן וועטער: כלאָדנע (קיל), זשימנע (קאַלט), טשעפּלע (וואַרעם).
נאָך סתּם אַדיעקטיוון: ניסקע (נידעריק), דזשיקע (ווילד), מילע (ליב), פּראָסטע (פּראָסט, גלײַך), טוואַרדע (האַרט), פּרוזשנע (ליידיק, אומזיסט), דלוגע (לאַנג; אויף מאַמע־לשון טרעפֿט מען סײַ „דלוגע“, סײַ „לאַנגע“), ספּאָקוינע (רויִק), פּאָקאָרנע (עניוותדיק, הכנעהדיק), ביאַלע (ווײַס), שטשענשליווע (גליקלעך), שליסקע (גליטשיק).
און די וויכטיקסטע האַנדלסגאַס אינעם ייִדישן (און אפֿשר אין גאַנץ) וואַרשע האָט געהייסן Nalewki, נאָך אַ טײַכל וואָס דערפֿון האָט מען געשעפּט טרינקוואַסער פֿאַר דער שטאָט. נישטאָ מער אַזאַ גאַס, נאָר בײַ וואַרשעווער ייִדן און אין דער ייִדישער ליטעראַטור וועט זי אייביק בלײַבן אַ שם־דבֿר: די נאַלעווקעס.
I hope you appreciated this article. Before you move on, I wanted to ask you to support the Forward’s award-winning journalism during our High Holiday Monthly Donor Drive.
If you’ve turned to the Forward in the past 12 months to better understand the world around you, we hope you will support us with a gift now. Your support has a direct impact, giving us the resources we need to report from Israel and around the U.S., across college campuses, and wherever there is news of importance to American Jews.
Make a monthly or one-time gift and support Jewish journalism throughout 5785. The first six months of your monthly gift will be matched for twice the investment in independent Jewish journalism.
— Rukhl Schaechter, Yiddish Editor
